دسته: پروژه‌ها

اندیشکده­‌ها در یک نگاه کلی در ۳ بخش با مبحث مدل­‌سازی سروکار دارند:

• در بخش ارتباط با مراکز دانشی: مدل‌­ها در این بخش عمدتاً از سنخ مدل‌­های نظری و مفهومی هستند. مسائل گوناگون از سوی اندیشکده به دانشگاه­‌ها و مراکز پژوهشی عرضه می­‌شوند و متعاقباً نتایج پژوهش­‌ها و تلاش­‌های علمی و راه­‌حل­‌ها و مبانی نظری، از سوی مرکز دانشی به اندیشکده ارائه می‌گردد. در هر دو سو، استفاده از تکنیک­‌های گوناگون مدل‌­سازی، راه تبادل افکار و اندیشه‌­ها و انتقال مفاهیم را هموار می‌­نماید.
• در بخش ارتباط با مراکز سیاست­‌گذاری: درخواست این مراکز از اندیشکده‌­ها، عمدتاً در حوزه خط‌­مشی‌گذاری و کمک در تنظیم برنامه­‌های راهبردی و پاسخ اندیشکده‌­ها به این درخواست در قالب ارائه بسته­‌های خط­‌مشی و یا گزارش‌­های سیاستی می‌­باشد. در این ارتباط نیز مهارت مدل‌­سازی و استفاده از آن در عرصه‌­های مختلف، کار ارتباط دو طرف را تسهیل نموده و در رسیدن به زبان مشترک و تفاهم سودمند، راه گشاست. مدل­‌های مورد استفاده در این بخش عمدتاً از سنخ مدل‌­های ناظر به مسئله می‌­باشند.
• ارتباط با مراکز اجرایی دولتی و غیردولتی: اندیشکده­‌های موفق در فرآیند خط‌مشی‌­گذاری و پس از ارائۀ بسته‌­های سیاستی، در نقش یک تیم ناظر و ارزیاب، در کنار مجریان خط­‌مشی قرار می‌­گیرند و روند اجرای سیاست‌­ها را پشتیبانی و نظارت می‌­نمایند. در این بخش، مدل­‌ها از سنخ الگوهای اجرایی هستند. این الگوها در قالب مدل­‌های عملیاتی تهیه شده و به مراکز اجرایی عرضه می‌­شوند.

این پروژه با هدف تدوین یک تک نگاشت، به مثابه یک دفترچه راهنما برای مدل­‌سازی در بخش‌‌های فوق اجرا شده است. مقدمه تک‌نگاشت، اشاره‌­ای به چیستی، چرایی و چگونگی مدل‌­سازی دارد و ضرورت مدل­‌سازی کاربردی را در حوزه­‌های مختلف دانشی به‌­ویژه حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی توضیح می‌دهد.

در فصل اول، با عنوان «از مفهوم­‌سازی تا نظریه­‌پردازی»، ابتدا برخی تأملات فلسفی بر ماهیت واقعیت اجتماعی و نظام­‌های گوناگون اندیشه‌­ورزی دربارۀ آن توضیح داده می‌­شود و در ادامه، خروجی اندیشیدن درباره واقعیت اجتماعی یعنی «مفاهیم و روابط میان آن‌­ها» مدنظر قرار می‌­گیرد. سپس در روند انتقال مفاهیم ذهنی و روابط میان آن­‌ها به دیگران، به شکل‌­گیری «مدل­‌های مفهومی»، چرایی تفاوت مدل­‌های مفهومی دربارۀ یک پدیدۀ واحد، تفاوت و مرزبندی میان نظریه، مدل و فرضیه پرداخته شده و نکات کاربردی برای «مفهوم‌­سازی» و تدقیق مفاهیم، کشف روابط میان مفاهیم و چگونگی شفاف‌­سازی و تصحیح این روابط بیان می­شود.

در فصل دوم، یکی از الگوهای پایه در ساخت مدل­‌های مفهومی با عنوان «الگوهای علّی» به تفصیل مورد بحث قرار می­‌گیرد. چارچوب‌­های علّی، نمودارهای مسیر علّی، انواع روابط علّی و مراحل و گام­‌های عملی برای رسیدن به نظریه­‌های علّی در این فصل ارائه می‌­شوند.

فصل سوم، یکی از اقسام متداول و نسبتاً قدیمی در مدل­‌سازی پژوهش‌­های کمّی، یعنی «مدل­‌های ریاضی و محاسباتی» توضیح داده می‌­شوند. سیر بحث در این فصل به­‌گونه­‌ای است که محدودیت­‌های مدل­‌های سنتی ریاضی و آماری در پژوهش‌­های نوین علوم اجتماعی و تحلیل «سیستم­‌های پیچیده» بر ملا می‌­شود.

در ادامه بحث از مدل­‌های ریاضی، در فصل چهارم به تلاش­‌های انجام شده در دهه‌­های اخیر برای توسعه مدل­‌های ریاضی و امکان‌­پذیر کردن محاسبات مورد­نیاز برای تحلیل سیستم‌­های پیچیده اجتماعی به کمک ابزارهای نوین پردازش و محاسبات کامپیوتری تحت عنوان «مدل­‌های شبیه‌­سازی» پرداخته می‌­شود و از میان این مدل­‌ها، دو مدل «عامل محور» و «پویایی سیستم» به دلیل کارآیی و گسترش روزافزون آن­‌ها در مطالعات اجتماعی، به تفصیل بیشتری مطرح می­‌شوند. این مدل­‌ها و تلاش­‌های علمی که در پشت صحنه برای توسعۀ آن­ها در جریان است، محدودیت­‌های رویکردهای خطی و سنتی گذشته را برطرف نموده و عرصه جدیدی در مدل­‌سازی سیستم­‌های غیرخطی و پیچیده و دارای «بازخورد» ایجاد کرده‌­اند.

در فصل پنجم، نگاهی به پژوهش‌های کیفی و انواع مدل‌­سازی در این دسته از پژوهش­‌های علوم اجتماعی شده است و نهایتاً در فصل ششم، مثال­‌های عملی از مدل­‌سازی در علوم اجتماعی همراه با توضیحات و نکات کاربردی ارائه شده است. این مثال­‌ها شامل نمونه‌­ای از مدل­‌سازی نظری با چارچوب علّی در یک پژوهش کیفی، نمونه‌­ای از مدل‌­سازی آماری در یک پژوهش کمّی، نمونه­‌ای از یک شبیه‌­سازی حل مسئله با رویکرد پویایی سیستم و نمونه‌­ای از یک شبیه‌­سازی عامل محور برای مدل‌­سازی یک سیستم اجتماعی می‌­باشد.

کاهش سریع نرخ باروری در چند دهه اخیر در کشور و توقف تدریجی آن در زیر سطح جانشینی، زنگ خطر جدی را در رابطه با بحران جمعیت به صدا در آورده است. مراکز علمی و دانشگاهی اندکی زودتر و نهادهای حاکمیتی و تصمیم­‌گیری با کمی تأخیر، این زنگ خطر را احساس کرده و برای مواجهه با این بحران به تلاش برخاسته‌­اند. انبوه متراکم انتشار مقالات پژوهشی و ارائه تعداد قابل توجه از پایان‌نامه‌های تحصیلی در دهه اخیر در موضوع فرزندآوری و همچنین تلاش نهادهای قانون­‌گذاری و اجرایی برای تصویب و اجرای طرح‌­های مرتبط با افزایش جمعیت و تعالی خانواده، گواهی بر این مدعاست. در این پروژه، هدف آن بود که با انجام مطالعه‌­ای مروری بر بخش قابل توجهی از پژوهش‌­های صورت گرفته در این حوزه، متغیرهای دخیل در مسئله فرزندآوری، معرفی شده و ارتباط آن‌­ها با یکدیگر در قالب چند مدل مفهومی تبیین گردد. مفاهیم مرکزی و مورد تأکید در این مدل­‌ها به ترتیب عبارت بودند از: مفهوم ارزش فرزند، متغیر ارتقاء سطح تحصیلات خصوصاً در زنان، وضعیت معیشت و اقتصاد خانواده و مؤلفه‌­های فرهنگی. ارائه نتایج پژوهش‌­ها در قالب مدل­‌های مفهومی، دیدی منسجم و همه جانبه نسبت به مسائل مرتبط با فرزندآوری در اختیار پژوهشگران و نیز تصمیم­‌گیران در سطوح کلان خط‌مشی‌گذاری قرار خواهد داد و مسیری را برای ارائه راه­‌حل­‌های شایسته در پیش روی آنان خواهد گشود. 

جایگاه نهاد خانواده در مکاتب مختلف بشری و از جمله دین مبین اسلام، بیانگر نقش حیاتی این نهاد در اجتماع و زندگی ابناء بشر است. به همین نسبت جامعه نیز باید زمینه را برای ایفای کارکردهای خانواده به بهترین شکل فراهم کند. در این میان، ازدواج به‌­عنوان دیباچه تشکیل نهاد خانواده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چنان‌که محقق‌شدن ازدواج آسان، در زمان مناسب و پایداری آن عملاً با دستاورد سلامت روانی، سلامت بدنی و رشد اعضای خانواده منجر به استحکام نهاد خانواده و بهره‌مندی ذی‌­نفعان خرد و کلان از این نهاد بنیادین در جامعه خواهد شد. رهبر معظم انقلاب در شهریور ۱۳۹۵، در راستای اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، سیاست­‌های کلی خانواده را ابلاغ فرمودند. در سیاست چهارم این سند با تأکید بر «ایجاد نهضت فراگیر ملی برای ترویج و تسهیل ازدواج موفق و آسان برای همه دختران و پسران و افراد در سنین مناسب ازدواج و تشکیل خانواده و نفی تجرد در جامعه با وضع سیاست‌های اجرایی و قوانین و مقررات تشویقی و حمایتی و فرهنگ‌سازی و ارزش‌گذاری به تشکیل خانواده متعالی بر اساس سنت الهی» به لزوم فراهم کردن زمینه­های لازم برای تشکیل خانواده با رعایت مصالح آن اشاره شده است.

اواخر سال ۱۳۹۹ در اندیشکده خانواده پژوهشکده مهرستان پروژه‌ای تعریف شد تا نتیجه آن طراحی مسیری برای اجرایی شدن سیاست چهارم یعنی رونق و ترویج ازدواج آسان، به هنگام و موفق (پایدار) باشد. در این طرح بنا بر این بود تا مسائل مختلف مربوط به ازدواج موفق، آسان و به‌هنگام در لایه‌های ظاهری و عمیق بررسی شده؛ راهکارهای پیشنهادشده و طرح‌های ارائه شده در سطح کشور بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای و پژوهش‌های میدانی از جمله مصاحبه با  بدنه اجتماعی، کارشناسان علمی این حوزه و سیاست‌گذاران مدون و دلایل عملیاتی نشدن یا اثربخش نبودن راهکارها و طرح‌ها مشخص گردد تا نهایتاً با برگزاری چند رویداد استارتاپی، تعدادی از طرح‌های خلاقانه و بدیع در راستای تحقق سیاست چهارم احصا گردد.

 مدل فرایندی پیشنهادی پژوهش برای نیل به اهداف ذکر شده بر اساس چهار گام اصلی به شرح زیر می‌باشد:

مرحلۀ اول: مفهوم‌شناسی ازدواج آسان، به­هنگام و موفق (پایدار) از منظر دین، سطوح حاکمیتی و آحاد جامعه.

مرحلۀ دوم: احصاء مسائل روز ازدواج در سه بازۀ پیش، حین و پس از ازدواج از منظر آحاد جامعه و مسئولین در لایه‌های ظاهری و سیستمی، گفتمانی و استعاره‌ای و شناسایی علل احتمالی به‌وجودآورندۀ آن مسائل و مشکلات.

مرحلۀ سوم: رصد راهبردها، سیاست‌ها، برنامه‌ها و راهکارهای ارائه شده در سطوح خرد و کلان و دلایل عملیاتی نشدن یا اثربخش نبودن و عدم توفیق آن‌ها در حل مسائل.

مرحلۀ چهارم: برگزاری رویداد استارتاپ ویکند و تشکیل پنل‌های نخبگانی متعاقب آن برای ارائۀ طرح­های بدیع و خلاقانه

این پژوهش که بیشتر شامل گردآوری و دسته‌بندی مطالب و فعالیت‌ها و طرح‌های ارائه‌شده بود با تلاش خانم دکتر مرضیه شعربافچی زاده انجام و در اختیار اندیشکده خانواده مهرستان قرار گرفت تا پشتوانه‌ای باشد برای طرح‌ها و ابتکارات اصلی زمینه‌ساز تحقق سیاست کلی چهارم.

نهاد خانواده در سال­های اخیر، در سراسر دنیا تغییر و تحولات بسیاری را تجربه نموده است. این تحولات بسیاری از صاحب­‌نظران و افراد دغدغه‌­مند را بر آن داشته تا به تحلیل مسائل خانواده و ارائه راهکارهایی برای رفع مشکلات آن بپردازند. یکی از مباحثی که در کشورمان، به­‌ویژه در دو دهۀ گذشته مطرح بوده، تعیین مکانیسم یا ساختاری برای حمایت و کمک به تحکیم بنیان خانواده در کشور است تا از این طریق، انسجامی در خصوص فعالیت‌های مرتبط در سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی ایجاد شود و همچنین مرجعی برای پیگیری اصلاح، بهبود و تصویب سیاست‌های اثرگذار بر خانواده و نظارت بر اجرای صحیح آن‌ها از سوی دستگاه‌های اجرایی کشور باشد.

در سال‌های گذشته در راستای ایجاد تشکیلاتی با وظایف و کارکردهای ذکر شده، پیشنهاداتی از سوی نهادها و شخصیت‌های فرهنگی مطرح شده است؛ پیشنهاداتی نظیر تشکیل وزارت خانواده در دولت، کمیسیون ویژه یا دائمی خانواده در مجلس، مرکز فراقوه‌ای خانواده و … که عل‌ی­رغم بحث و بررسی‌­های فراوان هنوز به نتیجه نرسیده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی ^{(مد ظله­العالی)} نیز در جلسات متعددی که با فعالین این حوزه داشته‌اند، اشاره به لزوم تدبیری برای تشکیل چنین ساختاری نموده و حتی در دیدار با جمعی از بانوان فرهیخته حوزوی و دانشگاهی در تاریخ سی‌ام فروردین ۱۳۹۳ به شکل گرفتن “مرکز عالی فراقوه­ای زنان و خانواده” جهت تعیین سیاست‌های واحد در این مقوله اشاره نمودند؛ نهادی فراقوه­ای که سیاست‌گذاری نماید. برنامه‌­های بلندمدت، میان­‌مدت و کوتاه‌­مدت را برای یک بازۀ زمانی مشخص در دستگاه­‌ها تنظیم و پیگیری کند. گزارش بخواهد و نظارت و ارزیابی همراه با ضمانت اجرایی داشته باشد.

با توجه به اهمیت موضوع و بیان این دغدغه توسط مقام معظم رهبری ^{مدظله‌العالی}  در جلسات مختلف، پژوهشکدۀ مهرستان با مشارکت و همکاری دانشگاه شاهد پژوهشی با عنوان «ارائه مدل حکمرانی امور خانواده در جمهوری اسلامی ایران» را در نیمه دوم سال ۱۳۹۹ در دستور کار قرار داد.

ترسیم و تحلیل وضعیت موجود حکمرانی خانواده در ایران، شناسایی نهادهای حاکمیتی موجود در حوزۀ خانواده در ایران و برخی از کشورهای منتخب، آسیب‌شناسی نظام حکمرانی خانواده، شناسایی و بررسی سناریوهای مختلف در مورد ساختار متولی حکمرانی امور خانواده، پیشنهاد مناسب­‌ترین ساختار و سازوکارهای مورد نیاز برای تشکیل آن در جمهوری اسلامی ایران از جمله موارد مطرح در این پروژه می‌باشند.

 معرفی طرح

 زندگی چرخه‌ای است که برای هر فرد با تولد در جمع خانواده‌ آغاز شده و فراز و فرودهای منحصربه‌فردی را رقم خواهد زد. در این چرخه، خانواده بستری است برای پرورش یافتن و پروراندن. برخی از سختی‌ها، مشکلات و موانع موجود در مسیر این چرخه طبیعی هستند و حتی می‌توانند موجبات رشد اعضا را فراهم آورند و برخی نیز پیامد نگرش و رفتار اشتباه فرد و همچنین متأثر از مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی محیط پیرامونی هستند. در این پروژه تلاش شده تا با ترسیم چرخۀ کاملی از مراحل رشد خانواده، کلیدی‌ترین موانع موجود بر سر راه رشد و تعالی خانواده شناسایی و تحلیل و راهبردهایی کارآمد پیشنهاد گردد. ترسیم وضع موجود و وضع مطلوب در هر مقطع از این چرخه و پیشنهاد طرح‌های عملیاتی برای عبور از موانع از مهم­ترین یافته‌های این تحقیق است که به روش مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی صرفاً در دو مرحلۀ بلوغ ازدواج و خواستگاری بررسی و تدوین شده است. 

معرفی طرح

 در بدو راه‌اندازی اندیشکده، نیاز بود تا مؤسسان و پژوهشگران نسبت به نوع فعالیت‌های اندیشکده‌­ها، ویژگی‌ها و تفاوت‌های آن با انواع مراکز دانشی و پژوهشی دیگر شناختی نسبتاً عمیق پیدا کنند تا فرایند راه‌اندازی اندیشکده و تعریف پروژه‌ها به­صورت عالمانه و اثربخش انجام شود. طی بررسی‌هایی که انجام شد مشهورترین محققان، تعدادی از منابع مرجع اعم از کتب و مقالات و برخی از مراکز پیشرو در انجام مطالعات متمرکز بر اندیشکده‌ها شناسایی شدند. مؤسسه لادر دانشگاه پنسیلوانیا از طریق “برنامه اندیشکده‌ها و جوامع مدنی” سالانه اندیشکده‌های جهان را بر مبنای معیارهای مختلف رده‌بندی می­کند و نتایج آن را در گزارش شاخص اندیشکده‌های جهان ارائه می‌دهد. بی­شک این گزارش یکی از مهم­ترین منابع موجود در شناسایی و رتبه‌بندی اندیشکده‌های جهان است. نزدیک به ۳۰ اندیشکده برتر جهان که فعالیت‌های شاخصی در حوزه های فرهنگی اجتماعی داشتند و همچنین به لحاظ سایت اطلاعات خوبی را بارگذاری کرده بودند، شناسایی و انتخاب شدند و مواردی از جمله تاریخچه، ساختار، فرایندهای مالی، پروژه‌ها، محصولات و نحوۀ تأثیرگذاری بر سیاست‌های کلان و افکار عمومی استخراج و مدون گردید.

حاصل این مطالعه در قالب کتابی با سه فصل مشتمل بر موضوعاتی نظیر: تعاریف موجود راجع به اندیشکده، جایگاه و کارکرد، تاریخچه، انواع اندیشکده‌، نحوه مدیریت، ساختار و تشکیلات، اثر محیط بر اندیشکده، اثرگذاری اندیشکده‌ها بر جامعه پیرامونی، مروری آماری بر اندیشکده‌های جهان و وضع اندیشکده‌های ایرانی در رده‌بندی جهانی، دسته‌بندی مؤسسات پژوهشی تراز اول جهان (که در رده اندیشکده‌‌ها قرار گرفته‌اند) و استخراج تاریخچه، ساختار، نحوه تأمین منابع مالی، پروژه‌ها و یافته‌ها، نحوه تأثیرگذاری بر سیاست‌ها در سطوح مختلف و نشر نتایج تحقیقات و خروجی‌های هر اندیشکده و نهایتاً مدل پیشنهادی برای راه‌اندازی اندیشکده در ایران (ملزومات، ساختار، فرایندها، نحوۀ تأمین منابع انسانی، تجهیزاتی و مالی و …) در سال‌ ۱۳۹۷ توسط نشر مهرستان تولید و منتشر گردید.